ديپلوماسي واستراتيژي نظامي افغانستان درسه دهه

«رويداد هاوحوادث سياسي ونظامي افغانستان دردودوره مداخله نظامي- شوروي وآمريکا»

استاد صباح) ---  ( 1)
ديپلماسي هنرمذاکره کردن است. ديپلمات کسي است که بتواند منافع ملي کشورش را درشرايط مختلف ازجمله جنگ، مراودات اقتصادي، موضوعات فرهنگي، اختلافات منطقه‌ ي وازطريق گفت‌وگوومذاکره تامين کند. هرکشوروفرهنگي ممکن است نگاه ويژه‌ ي به ديپلماسي وديپلمات داشته باشد.

 مثلا انگليسي‌ها مي‌گويند ديپلمات فرد صادقي است که براي منافع ملي کشورش دروغ مي‌گويد.  دیپلماسی یا روابط دیپلماتیک وارتباط میان سیاست‌مداران وسران کشورهای جهان گفته‌می‌شود. به مقام‌های رسمی سیاسی، فرهنگی، اقتصادی ونظامی یک کشورنزد کشورویا سازمان بین‌المللی پذیرنده دیپلمات می‌گویند. درفرهنگ روابط دیپلماتیک، عالی‌ترین مقام سیاسی درنزد کشورمیزبان را سفیرمی‌نامند.

ما به مسمومیّت افکار، عادت کرده ایم
ما به حرف زشت درگفتار، عادت کرده ایم
این قطارمردها وآن جايگاهي خانم ها
ما به حایل بودن دیوار، عادت کرده ایم
می گذاریم آخرهرجمله بی معنی، چرا؟
چون به صحبت های معنادار، عادت کرده ایم
خط سرخ روی شعروروی شاعرمی کشیم
ما به بی انصافیِ خود کار، عادت کرده ایم
هربلایی بر سر ما آمده دیروزی است!ما به مجرم کردن بسيار، عادت کرده ایم بی سوادی، فقرفرهنگی، همه شد ریشه کن!ما به نشر کاذب آمار، عادت کرده ایم
ما به صحبت کردنِ دارا توجه می کنیم
چون به آه و ناله‌ نادار، عادت کرده ایم

در خبرها خوانديم که وحد ت ملي شده 

ما به دروغگوي اخبار، عادت کرده ایم.

ديپلماسي، گرفته شده ازديپلمات، نماينده سياسي كشوري دركشورديگردرزبان است. گسترده ترين مفهوم ديپلماسي، روابط ميان دولتهاست. برخي ديپلماسي را چكيده اي ازتوانايي ملي مي دانند و برخي ديگرآنرا تنها برگرفته ازتوانايي ملي مي دانند و برخي ديگر آن را تنها وسيله ي اعمال سياست ملي مي شمارند. دردرك مورد آخري تفاوت ميان سياست خارجي به عنوان هدف وغرض و ديپلماسي به عنوان وسيله و روش گذاشته مي شود. درمورد بكارگيري ديگراين واژه، كه رايج تراست و مفهوم گسترده تري دارد، همه همدلند و آن اينكه ديپلماسي هم معني مذاكره و گفتمان است. از آنجا كه هدف گفتمان موافقت است و موافقت ناگزيربه معناي سازش است، ديپلماسي را مي توان چنين تعريف كرد، فن سازش درسياست ميان دو ملت كه جاي به مخاطره انداختن منافع و امنيت ملي آن را افزون مي كند. ديپلماسي به كار دستگاه اداره كننده روابط ميان ملت ها و به ويژگي هاي شخصي كساني كه مامور اين روابطند نيزگفته مي شود. يكي ازموردهاي مهم درتعريف ديپلماسي موضوع رابطه ديپلماسي وجنگ است. بنا به تعريف، ديپلماسي وسيله ي است كه سياست خارجي با استفاده ازآن به جاي جنگ، ازراه توافق به هدف هاي خود مي رسد وبراساس اين تعريف آغاز جنگ شكست، ديپلماسي است،اما گروهي ديگربراين عقيده اند كه ديپلماسي دردوران جنگ نيزمي تواند ادامه داشته باشد. ولي به هرروي داشتن قدرت نظامي عاملي درديپلماسي است.

دانشمند انگليسي مي گويد: درسال هاي پيش ازجنگ بزرگ جهاني تمايلي درهمه جا بويژه درامريكا پيدا شده بود كه بين ديپلماسي نووديپلماسي ديگري كه قديم ناميده اند تفاوتي قايل شوند. نظر مخالف ايشان آن است كه تا موقع رياست جمهوري ويلسن سياست امري جابرانه، زيان بخش و مكتوم بوده، ولي از سال نوزده هجده يكباره به صورت دموكراتيك وسودمند وآشكار درآمده است.اين نظريه منجر به سوتفاهماتي شد تا جاييكه مذاكرات سياسي را درحيات ترقي دولت يك عامل طفيلي وخالي ازاهميت شمرده اند در صورتي كه از ضروريات است. 

اززماني كه زندگي اجتماعي انسان آغاز گشت، بين قبايل، و طوايف بر سر مرتع ها و محصول درختان جنگلي زد وخورد مي شده است، تا پس ازاين كه كم كم كار به جنگ هاي كوچك و محلي منجر مي گشت و در نهايت رفته رفته دامنه اين جنگ وستيزها بزرگتر مي شد. موضوع اختلاف ها بدست آوردن منافع و يا ازبين بردن ضرر و زيان بوده است. در پايان كشمكش ها و خونريزي ها سرانجام كار به صلح و آشتي مي كشيد براي انجام آن هم مذاكراتي لازم بوده كه به وسيله نمايندگان طرفين صورت مي گرفت.

درآن دوران به دليل نبودن وسايل و امنيت، مسافرت به قدري دشواربود و براي فرستادن نمايندگاني كه سفيران صلح و يا جنگ ويا ريش سفيدي وميانجيگري بودند زمان درازي بايد سپري مي شد كه همراه با دشواري هايي شگرف وغير قابل پيشبيني بود، نمايندگان با عده زيادي به مسافرت مي رفتند وبه لشكركشي شبيه تربود و رسيدن نماينده ويا نامه به مقصد براي بستن قرارداد چندين ماه ويا سال به درازا مي كشيده است.اما با پيشرفت جامعه بشري وآسان شدن رفت وآمد،بطوريكه مي توان درزماني اندك ازاين سوي جهان به آن سوي ديگررفت، ودرتمام گفتمان ها شركت جست، ديپلماسي صورتي نوين به خود گرفته است، وداراي اهميت بسياري گشته است.

دسپلين كه لازمه ي هرديپلماسي است مبتني بردواصل است، كه پس از انقلاب فرانسه پزيرفته شد. اين دواصل عبارت بودند از- وجود كشورهاي مختلف مستقل - قبول اصل تساوي كشورها درصحنه بين المللي.

ازسده ي هجده تا پيش ازجنگ جهاني دوم، گفتمان روابط ميان ملت ها درواقع عبارت بود ازمجموعه نوشته هاي ديپلمات ها و نظاميان، توضيح وتفسير حقوق اسيران جنگي وهمچنين تجزيه وتحليل قراردادها، سازمان هاي ميان ملت هاو وظايف وارگان آنها. ديپلماسي وتوازن قوا نيز، بخش مهمي ازگفتمان روابط ميان ملت ها را به خود اختصاص داده بود. پيشرفت ناسيوناليزم، پيدايش ايدوئولوژي ها و سيستم هاي سياسي و اقتصادي متضاد و مختلف، استقلال كشورهاي آسيايي، افريقايي وخاورميانه، همچنين كوچك شدن دنيا به سبب پيشرفت وسايل ارتباطي، اختراع سلاح هاي اتمي، تعدد و تنوع سازمان هاي ميان ملت ها وسرانجام توسعه ي جنگ سرد، مبناي پيشين روابط ميان ملت ها را دگرگون ساخت ودرمطالعه ي موضوعات نوين روابط ميان ملت ها موجب به وجود آمدن روش تازه اي گرديد.

امادرتعريف جديد واژه دیپلماسی به معنی هدایت روابط بین افراد، گروه‌ها وملت‌ها ازجمله واژه‌های سیاسی مورد استفاده درعرصه مناسبات بین‌المللی است  دیپلماسی (Diplomacy) درکاربرد رسمی خود عمدتاً به دیپلماسی بین‌المللی که هدایت روابط بین المللی ازطریق دیداروگفت وگوهای دیپلمات های رسمی است اشاره دارد.

درگذشته دیپلماسی بین کشورها بیشتربه موضوعاتی همچون روابط شخصی وخانوادگی پادشاهان دوکشوربا یکدیگر یا مسئله جنگ وصلح مربوط می شد، اما درشرایط کنونی جهان علاوه برآنها موضوعاتی همچون روابط تجارتی، مناسبات فرهنگی وعلمی نیز درمحور مباحثات دیپلماتیک بین کشورهای مختلف با یکدیگر و بین آنها با سازمانهای بین المللی قرار گرفته است. دیپلماسی درواقع مسوول سیاست خارجی درچارچوب دکترین سیاست خارجی هرکشور است. دکترین سیاست خارجی یک کشورکه معمولاً یک بیان کلی ازسیاست  خارجی آن محسوب می شود توسط رئیس حکومت یا وزیرامورخارجه اعلام می شود. اهداف دکترین سیاست خارجی هرکشور ارائه اصول کلی برای هدایت سیاست خارجی و انجام دیپلماسی است. این اصول به رهبری سیاسی یک کشوراجازه می دهد تا با وضعیت های مختلف پیش آمده به طور مناسب برخورد نماید ورفتارکشوردربرابرسایرکشورها را توضیح دهد.

اجرای دیپلماسی برعهده گروپی که هیأت دیپلماتیک نامیده می شود قرار دارد. این گروپ نماینده رسمی کشورفرستنده آنها نزد کشور پذیرنده ومیزبان تلقی می شوند. وظیفه هیأت دیپلماتیک حفظ منافع دولت ومردم کشور فرستنده نزد دولت پذیرنده است. البته این امردر چارچوب مرزهای مجاز توسط حقوق بین الملل، انجام مذاکره با مقامات دولت طبق اصول مشخص شده توسط دولت فرستنده و از طریق سایر شیوه های قانونی که دولت پذیرنده آنها را به رسمیت شناخته صورت می گیرد. هیأت دیپلماتیک یک کشور نزد کشور دیگر تمامی فعالیت های خود را که برای تقویت روابط دوستانه بین دو کشورونیزتوسعه مناسبات سیاسی، اقتصادی، فرهنگی وعلمی بین آنها انجام می دهد به دولت متبوع خود گزارش می کند . ریاست هیأت دیپلماتیک یک کشوردرکشوردیگرنیز برعهده سفیر یا کنسول است.

یکی از نکات مهم درمناسبات دیپلماتیک بین کشورها با یکدیگرویا بین آنها با سازمان های بین المللی به رسمیت شناخته شدن مصونیت دیپلماتیک برای سفیروسایراعضای کادر دیپلماتیک است. دراین چارچوب دولت میزبان به سفیر یا کنسول به عنوان رئیس هیأت دیپلماتیک دریک کشوردیگراجازه می دهد تا بخشی از خاک کشور او را که سفارتخانه یا کنسولگری نامیده می شود اداره کند. همچنین مکان، کارمندان وحتی خودروهای هیأت دیپلماتیک  نیز در برابر بسیاری از قوانین کشور پذیرنده از مصونیت برخوردارند.

مصونیت دیپلماتیک یک نوع مصونیت قانونی است که کشورها به منظور تضمین انجام وظایف هیأت های دیپلماتیک بدون نگرانی ازتحت تعقیب قرار گرفتن توسط کشور میزبان به آنها اعطا می کنند. اگرچه این نوع ازمصونیت ازسابقه دیرینه ی درحقوق بین المللی برخوردار است اما درسال ۱۹۶۱ با امضای کنوانسیون روابط دیپلماتیک وین به صورت اصول موضوعه حقوق بین الملل درآمده است. دیپلماسی را ازمهم‎ ترین ابزارهای تأمین منافع ملی ومناسبات استواربرمنافع همگانی کشورها قلمداد می‎کنند. دردنیایی مدرن، دیپلماسی فعال می‏تواند کشورها را به هم پیوند بزند ومنافع مشترک آنان را تعریف کند. دست‏یابی به ثبات وجایگاه خود درنظام بین ‏المللی، ازهمه بیش‎تر به سیاست خارجی تعریف شده و دیپلماسی فعال نیازدارد و الزاماً، باید چنین باشد.

افغانستان، به عنوان کشوری که می‎خواهد پس ازسال‎ها، درد و رنج، به ثبات و آرامش برسد وازلحاظ اقتصادی درپی دست ‎یافتن به بازارهای مهم منطقه وجهان است، نیازمندی بیش‎تربه چنین دیپلماسی دارد . به همین منظور، کابل، ازنخستین روزهای استقراراداره نو، مردم افغانستان «سیاست مناسبات دوستانه» را نسبت به هرشيوه ديگرترجيح ميدهند. تأمین مناسبت گسترده با کشورهای خارج ازمنطقه و برقراری روابط وسیع با کشورهای همسایه ومنطقه از بارزترین نقطه سیاست خارجی کشور به حساب می‎آیند؛ به‎ گونه‎ ی افغانستان که روزگاری محل برخورد منافع کشورهای دوریا نزدیک بود ، امروزمی‎رود « اگرخارجيهابگذارند » تا به محور رقابت مثبت ومنافع متقابل تبدیل شود. امضای پیمان‎های متعدد بلند مدت با کشورهای فرامنطقه برای تأمین روابط مستحکم وبستن قراردادهای همکاری با کشورهای همسایه ومنطقه تلاش دیگری درهمین راستا می‎باشد.

افغانستان با داشتن ساختارهای سیاسی واجتماعی مغلق وپیچیده، یکی ازقوی‌ترین منبع ومرکز استفاده از ابزار دیپلماسی عامه در بین کشورهای جهان به شماره می‌رود. اشخاص و نظامی‌های سیاسی نادر موقع استفاده از ابزار دیپلماسی عامه را دراین کشور دریافت نموده‌اند، دلیل ناکامی نظام اسبق سیاسی در افغانستان موجودیت خلاء های سیاسی در نظریات و دیدگاه های شان نسبت استفاده از ابزار دیپلماسی عامه عنوان گردیده است وآنها تنوانستند دیدگاه های خویش را بالای افراد ساکن دراین مرزوبوم تحمیل نمایند، چون آن‌ها درک ازخصویت جامعه افغانی را برسر نداشتند، اما کشورهای قدرتمند سیاسی جهان که تمویل کنندگان وسازنده آن‌ها بودند وبه خصوص روابطه سیاسی با افغانستان سروکاردارند، این موضوع راخوب درک می‌نمایند که نتوانسته اند با استفاده ازابزاردیپلماسی عامه ساخته شده افکار ودیدگاه شان، تغییرات درابزاردیپلماسی عامه افغانها وارد نمایند ودرآینده هم هیچ گونه جای برای استفاده از ابزاردیپلماسی عامه خارجی وجود نخواهد داشت.دیدگاه مردم افغانستان نسبت به استفاده ازابزار دیپلماسی عامه توأم با صداقت راستی می‌باشد که پایه های آن به واسطه بزرگ مردان تاریخ افغانستان، بنیانگذاری گردیده است و جای برای استفاده از فریب و چال و نیرنگ‌ها در استفاده از ابزار دیپلماسی عامه که سالیان متمادی ازطرف نظامی‌های سیاسی و قدرتمند استفاده می‌شد، باقی نمی‌ماند.

هدف اساسی و نهایی سیاست خارجی  کشورها را معمولا اقتدار، سربلندی و عزت هر کشور و شهروندان آن تشکیل می دهد، برای نیل به این مهم دستگاه دیپلماسی بین المللی کشورها معمولا سه اصل مهم و بنیادین عزت، عقلانیت و مصلحت را مد نظر دارند. زیرا در این صورت است که می توان روابط خارجی  را سامان داده و به ثبات درمناسبات بین المللی و امنیت پایدار درداخل کشوردست یافت. حال پرسش اساسی این است که آیا دستگاه دیپلماسی خارجی افغانستان توانسته است در یک دهه گذشته به این اهداف مهم دست یابد؟ براستی افغانستان تا چه میزان توانسته است به اعتلای جایگاه افغانستان، تامین ثبات درکشور از طریق تحسین روابط و تعمیق پیوندها با همه کشورهای همسایه و پیرامونی؛ توسعه و تقویت همکاری‌ها با سازمان‌های سیاسی و اقتصادی منطقه‌ای مانند سازمان اکو، سارک، شانگهای، سازمان کنفرانس اسلامی وسازمانهای سیاسی اقتصادی ونظامی فرامنطقه ای مانند سازمان ملل متحد، جنبش عدم تعهد، پیمان ناتو، اتحادیه عربی، آفریقایی و اروپایی و ... کمک کند. پاسداری ازمرزهای کشوریک وظیفه ملی است. تاریخ این ملت آکنده ازصحنه‌های پرشور دفاع از تمامیت ارضی کشوراست. درسال‌های گذشته نیزنسل ما شاهد صحنه‌های روشنی‌افروز دفاع ازهویت، تمدن، فرهنگ خود وتمامیت ارضی کشور بوده است.

مسوولين دستگاه ديپلوماسي کشورازشاه امان الله خان تا اکنون

- محمود طرزی ۱۲۹۸-۱۳۰۱ وزیر امور خارجه سلطنت امان الله خان.

- محمد ولی خان دروازی ۱۳۰۱-۱۳۰۳ وزیرامورخارجه سلطنت امان الله خان.

- غلام صدیق خان چرخی ۱۳۰۳-۱۳۰۶وزیرامورخارجه سلطنت امان الله خان.

- فیض محمد خان ذکریا ۱۳۰۸-۱۳۱۸ وزیر امور خارجه شاهی محمد نادر شاه و محمد ظاهر شاه.

- علی محمد خان ۱۳۳۱-۱۳۳۲ وزیر امور خارجه شاهی محمد ظاهر شاه.

- سلطان احمد خان ۱۳۳۱-۱۳۳۲ وزیر امور خارجه شاهی محمد ظاهر شاه.

- سردار محمد نعیم خان ۱۳۳۲-۱۳۳۴ وزیر امور خارجه و معاون صدر اعظم شاهی محمد ظاهر شاه.

- دوکتور محمد یوسف خان ۱۳۴۲-۱۳۴۴ وزیر امور خارجه و صدر اعظم شاهی محمد ظاهر شاه.

- نوراحمد اعتمادی ۱۳۴۴-۱۳۴۶ وزیر خارجه و (۱۳۴۶-۱۳۵۰) وزیر خارجه وصدراعظم محمد ظاهر شاه.

- محمد موسی شفیق ۱۳۵۰-۱۳۵۱ و ۱۳۵۱-۱۳۵۲ وزیر امور خارجه و صدر اعظم شاهی محمد ظاهر شاه.

- سردار محمد داوود خان ۱۳۵۲-۱۳۵۶ وزیر امور خارجه و رئیس جمهور - جمهوری افغانستان.

- وحید عبدالله ۱۳۵۶-۱۳۵۷ وزیر امور خارجه ریاست جمهوری سردار محمد داوود خان.

- حفیظ الله امین ۱۳۵۷-۱۳۵۸ وزیر امور خارجه و معاون صدر اعظم دوره نور محمد تره کی.

- دوکتورشاه ولی سنبله ۱۳۵۸-جدی ۱۳۵۸ وزیر امور خارجه دوره حفیظ الله امین.

- شاه محمد دوست ۱۳۵۹-۱۳۶۵ وزیرامورخارجه دوره ببرک کارمل.

- عبدالوکیل ۱۳۶۵-۱۳۷۱ وزیر امور خارجه دوره دوکتورنجیب الله.

- سید سلمان گیلانی ۱۳۷۱-۱۳۷۲ وزیرامورخارجه حکومت موقت صبغت الله مجددی.

- هدایت امین ارسلا ۱۳۷۲-۱۳۷۳وزیر امور خارجه حکومت تنظيمي برهان الدین ربانی.

- عبدالرحیم غفورزی ۱۳۷۵ وزیر امور خارجه حکومت تنظيمي برهان الدین ربانی .

- عبدالله عبدالله ۱۳۷۷-۱۳۸۵ وزیر امورخارجه اداره موقت، حکومت انتقالی حامد کرزی.

- رنگین داد فراسپنتا ۱۳ حمل ۱۳۸۵-۲۷ جدی ۱۳۸۸ وزیرامورخارجه دولت حامد کرزی.

- زلمی رسول دلو ۱۳۸۸-میزان ۱۳۹۲وزیر امور خارجه دولت حامد کرزی.

- ضراراحمد عثمانی عقرب ۱۳۹۲- قوس ۱۳۹۳ وزیر امور خارجه دولت حامد کرزی.

- فعلآ صلاح الدين رباني دراداره اشرف غني .

ادارات مربوط وزارت امورخارجه

وزیرامور خارجه

معین سیاسی

معین اداری

رئیس دفتر

سخنگو و رئیس اطلاعات عامه

تشریفات

اول سیاسی

دوم سیاسی

سوم سیاسی

چهارم سیاسی

پنجم سیاسی

ملل متحد و کنفرانس های بین المللی

 اداری

منابع بشری

ارتباطات وآرشیف

امور قونسلی

 همکاری های اقتصادی

 حقوق ومعاهدات

حقوق بشرواموربین المللی زنان

امورفرهنگی

مرکزمطالعات استراتیژیک

انستتیوت دیپلوماسی

امورسرحدی وهمکاری های امنیتی

همکاری های منطقوی

امورپارلمانی

امور ولایت.

سفارتخانه هاي کشوردرخارج

 اتریش

وین - سفارت

 بلژیک

بروکسل- سفارت-

 بلغارستان

صوفیه - سفارت

 جمهوری چک

پراگ - سفارت-

 فرانسه

پاریس - سفارت

 آلمان

برلین - سفارت

بن - کنسولگری-

 ایتالیا

رم - سفارت-

 هالند

لاهه - سفارت-

 ناروي

اسلو - سفارت

 لهستان

ورشو - سفارت-

 روسیه

مسکو - سفارت

 اسپانیا

مادرید - سفارت

 سوئیس

ژنو - کنسولگری

 اوکراین

کیف - سفارت

 بریتانیا

لندن - سفارت

آمریکای شمالی

سفارت درواشنگتن

 کانادا

اتاوا - سفارت

ونکور- کنسلگري

تورنتو - کنسولگری-

 ایالات متحده آمریکا

واشنگتن - سفارت

لاس آنجلس- کنسولگری

نیویارک - کنسولگری

آفریقا

 مصر

قاهره - سفارت

 لیبی

طرابلس - سفارت.

 استرالیا

کانبرا - سفارت

آسیا

 بنگلادش

داکه - سفارت

 چین

بیجینگ - سفارت

 هند

دهلی- سفارت

مومبایی  - کنسولگری

 اندونزیا

جاکارتا -  سفارت

 ایران

تهران - سفارت

مشهد - کنسولگری

زاهدان - کنسولگری

 عراق

بغداد - سفارت

 جاپان

توکیو - سفارت

 کورياي جنوبی

سئول - سفارت

 قزاقستان

آستانه - سفارت

 کویت

کویت - سفارت

 قرقیزستان

بیشکک - سفارت

 مالزیا

کولالامپور - سفارت

 عمان

مسقط - سفارت

 پاکستان

اسلام آباد - سفارت

کراچی - کنسولگری

پیشاور - کنسولگری

کویته - کنسولگری

 قطر

دوحه - سفارت

 عربستان سعودی

ریاض - سفارت

جده - کنسولگری

 سوریه

دمشق - سفارت

 تاجیکستان

دوشنبه - سفارت

خاروغ - کنسولگری

 ترکیه

آنقره - سفارت

استانبول - کنسولگری

 ترکمنستان

عشق آباد - سفارت

 امارات متحده عربی

ابوظبی - سفارت

دوبی - کنسولگری

 ازبکستان

تاشکند - سفارت .

نمايندگي کشوردرسازمان‌های بین‌المللی

بروکسل (نمایندگی دائم دراتحادیه اروپا

لاهه (نمایندگی دائم درسازمان مانع ازبه‌کارگیری جنگ‌افزارهای کیمیایی

ژنو (نمایندگی دائم دردفترسازمان ملل

نیویورک (نمایندگی دائم دردفتر سازمان ملل

پاریس (نمایندگی دریونسکو.

درين پژوهش که درپي ميايد ، مي خوانيم :

- > افغانستان واتحاد شوروي ازمناسبات سياسي تا مداخله نظامي

- > افغانستان وآمريکا ازتعلقات سياسي تا لشکرکشي نظامي

- > طالبان کيستند وچه کردند ؟؟؟

- > دوحضورنظامي خارجي دردومقطع تاريخي درافغانستان

- > اشتباهات نظامي آمريکا درافغانستان

- > موجوديت قواي خارجي وتوانمندي قواي مسلح کشور

- > چرا افغانستان وپاکستان درتنش وتشج بوده اند؟؟؟

- > نقش قبايل درتنشهاي افغانستان وپاکستان

- > چاشنيها وچالشهاي مناسبات افغانستان وايران

- > د ستگاه ديپلوماسي وسياست کادري دردوحاکميت

- > عندالله ي عبدالله درمسند وزارت خارجه

- > رنگيني رنگين اسپنتا دردستگاه ديپلوماسي کشور

- > مقبول کاري ضراراحمد (مقبول) دروظيفه ديپلوماسي

- > سياست خارجي فعلي ازائتلاف تا اختلاف

- > شصت ودومشاوردرحکومت وحدت ملي

- > وزارت خارجه نيزسهم ميراث و صلاح الدين رباني درچوکي ميراثي - و...